Zarys dziejów Wschowy

Początki Wschowy nie są znane. Wiadomo jednak, że już w XII w. istniał tutaj gród, wokół którego powstało miasto. W historiografii niemieckiej początków miasta szuka się w roku 1150. Z kolei w historiografii polskiej za pierwszą wzmiankę o Wschowie przyjmuje się bullę papieża Innocentego II z 1136 r. do arcybiskupa gnieźnieńskiego. Daty te wzbudzają jednak pewne wątpliwości. Nie jest natomiast kwestionowany fakt wystawienia we Wschowie w 1248 r. dokumentu dla klasztoru w Obrze przez dwóch książąt śląskich - Bolesława i Henryka, synów Henryka Pobożnego.

Nie jest także możliwe precyzyjne ustalenie daty nadania Wschowie praw miejskich, gdyż nie zachował się dokument lokacyjny. Być może spłonął w jednym z licznych pożarów miasta. O lokacji Wschowy na prawie magdeburskim można wnioskować jedynie w sposób pośredni. Otóż książę wielkopolski Przemysł II, na mocy dokumentu wystawionego 1.X. 1273 r. w Poznaniu nadał prawo magdeburskie wsi Przyczyna, położonej w pobliżu miasta. Owym nie wymienionym z nazwy miastem jest z pewnością Wschowa. Lokacja musiała zatem nastąpić w II połowie XIII w., ale przed rokiem 1273.

Niewielkie powierzchniowo średniowieczne miasto zostało otoczone murami, a można było się do niego dostać przez dwie bramy (Polską i Głogowską) oraz przez furty. Stosunkowo szybko poza murami zaczęły powstawać przedmieścia, które nosiły nazwę Przedmieścia Polskiego i Przedmieścia Głogowskiego. Ważnym momentem w rozwoju przestrzennym Wschowy było wydanie przez króla Zygmunta Augusta w 1548 r. oficjalnego pozwolenia na budowę miasta poza murami. Kolejnym istotnym krokiem było założenie przez starostę Hieronima Radomickiego Nowego Miasta, które posiadało własne uprawnienia miejskie. Stosowny dokument lokacyjny, na prośbę wschowskiego starosty, został wydany w 1633 r. przez króla Władysława IV. Kilkadziesiąt lat później (około roku 1685) na gruntach jurysdykcji zamkowej założono jeszcze Górne Nowe Miasto. Tak ukształtowana Wschowa weszła w XVIII wiek. Jedyną częścią miasta powstałą w tym wieku jest tak zwana Wolnica, założona z inicjatywy proboszcza Karola Łodzi Ponińskiego na gruntach podległych jurysdykcji duchownej.  

Ziemia Wschowska, położona na pograniczu wielkopolsko-śląskim, w okresie rozbicia dzielnicowego (zapoczątkowanego testamentem księcia Bolesława Krzywoustego z 1138 r.) była miejscem ścierania się wpływów książąt obu tych dzielnic. Rywalizację zakończył ostatecznie król Kazimierz Wielki, który w sierpniu 1343 r. w wyniku zbrojnej wyprawy przeciwko księciu głogowsko-żagańskiemu Henrykowi V zdobył Wschowę i przyłączył ją do Królestwa Polskiego. Zostało to prawnie usankcjonowane w traktacie pokojowym zawartym w Namysłowie w 1348 r. Rok 1343 oznaczał co prawda włączenie Ziemi Wschowskiej do Królestwa Polskiego, ale jeszcze przez dłuższy czas utrzymywały się różnice ustrojowe. Dopiero w 1422 r. król Władysław Jagiełło wydał przywilej inkorporacyjny, na podstawie którego Ziemia Wschowska - tworząca odrębną jednostkę administracyjną - została włączona do Wielkopolski, a miejscowa szlachta zrównana w prawach ze szlachtą polską. Stan prawny ustanowiony w 1343 r. przez Kazimierza Wielkiego przetrwał 450 lat, do stycznia 1793 r., kiedy to Prusy zajęły Wschowę w wyniku II rozbioru Polski.

Wschowa odgrywała w czasach I Rzeczypospolitej znaczącą rolę.  Miasto potrafiło, i to od samego początku istnienia, wykorzystać możliwości rozwoju. Już wkrótce po lokacji, bo w 1289 r. Wschowa była grodem kasztelańskim. Godność kasztelana sprawował bliżej nie znany Wierzbięta. Rok później książę głogowski Henryk I potwierdził posiadanie przez miasto 15 łanów we wsi Przyczyna. O rosnącej roli Wschowy świadczy także fakt, że w 1310 r. podpisała ona wraz z innymi miastami księstwa głogowskiego  porozumienie o wspólnej walce z rozbojami i ściganiu przestępców.  W tym samym roku mieszczanie wschowscy wykupili z rąk księcia Henryka II prawo do założenia 4 nowych jatek rzeźniczych, 4 ław  piekarskich i 4 kramów szewskich oraz prawo do wybudowania łaźni. Na podstawie dokumentu z 1325 r. wiadomo, że miasto posiadało także dwa młyny. Jak z tego wynika wschowscy mieszczanie potrafili wykorzystać przychylność kolejnych władców do rozbudowy swojego miasta. Przyłączenie Wschowy do Królestwa Polskiego stworzyło miastu nowe możliwości rozwoju gospodarczego. Już Kazimierz Wielki obdarzył Wschowę w latach 1345 i 1349 przywilejami, na podstawie których miasto otrzymało m.in. zwolnienie z opłat celnych na terenie całego Królestwa, wieś Przyczynę oraz prawo wyrębu drzewa w lasach królewskich. Ponadto król zatwierdził posiadane przez miasto prawo magdeburskie i wszystkie wcześniejsze przywileje, w tym prawo bicia drobnej monety. Wschowa cieszyła się również poparciem następnych władców Polski. W 1388 r. Władysław Jagiełło potwierdził wszystkie wcześniejsze przywileje wydane na rzecz miasta. Król w 1404 r. wydał dokument, na podstawie którego dodatkowe 4 ławy piekarskie i 4 szewskie oraz 4 jatki rzeźnicze na zawsze miały stanowić własność miasta. W tym samym przywileju Wschowa otrzymała prawo bicia drobnej monety oraz prawo sprzedaży soli. W pięć lat później (w 1409 r.) miastu podarowano 8 łanów w Przyczynie Dolnej. Uzyskane z ziemi dochody miały być przeznaczone na dokończenie budowy murów miejskich. Pierwsza połowa XVI wieku przyniosła dwa cenne przywileje króla Zygmunta I. W 1513 r. Wschowa otrzymała prawo do pobierania podatku mostowego za przewożenie towarów. Zebrane sumy miały być zużyte na budowę i konserwację mostów znajdujących się w mieście i poza nim. Rok później (w 1514 r.) ten sam władca zabronił mieszkańcom Wschowy wyszynku wina w prywatnych domach. Prawo do wyszynku wina oraz piwa świdnickiego miały tylko piwnice miejskie. Król zwolnił miasto od płacenia podatku czopowego za wyszynk tych napojów. Nie sposób omawiać wszystkich przywilejów królewskich, jakimi została obdarzona Wschowa. Nie ulega wątpliwości, że tworzyły one korzystny klimat dla rozwoju miasta.

Władcy polscy nie tylko obdarzyli Wschowę przywilejami, ale także często gościli w jej murach. To tutaj w lutym 1365 r. król Kazimierz Wielki wziął ślub z księżniczką Jadwigą, córką księcia  głogowsko-żagańskiego Henryka V. W 1416 r. król Władysław Jagiełło spotkał się we Wschowie z margrabią Miśni Wilhelmem. To właśnie podczas tego kilkudniowego pobytu król miał ponoć zdecydować o biciu we Wschowie półgroszków koronnych. Kolejnym władcą, który odwiedził Wschowę był Kazimierz Jagiellończyk. Król przebywał w mieście kilka dni w połowie maja 1462 r. Miał tutaj zatrzymać się na odpoczynek przed wyjazdem do pobliskiego Głogowa, gdzie udawał się na spotkaniem z królem Czech Jerzym z Podiebradu. Ponadto w 1539 r. miasto zaszczycił swoją obecnością król Zygmunt I. Wzmianka o tym znajduje się we wstępie do kroniki wschowskiego klasztoru. Najbardziej znane w dziejach Wschowy są wizyty królów saskiej dynastii Wettinów, Augusta II i jego syna Augusta III. W ich czasach we Wschowie kilkakrotnie zwoływano posiedzenia senatu i przyjmowano zagraniczne poselstwa. Pierwsze posiedzenie senatu we Wschowie odbyło w 1699 r. Joneman  pisał, że uroczysty wjazd króla odbył się 1 września, a władze miejskie i przedstawiciele cechów witały monarchę przy bramie wjazdowej do miasta. Kolejna wizyta Augusta II we Wschowie miała miejsce w grudniu 1717 r. Król przebywał w mieście około cztery tygodnie. August II ponownie odwiedził Wschowę w 1728 r. Posiedzenia senatu zwoływał do Wschowy także jego następca August III. W trakcie obrad w lipcu 1737 r. król udzielił audiencji poselstwu tureckiemu. To także podczas tego posiedzenia podpisano konkordat z Watykanem. Regulował on działalność opactw. Kolejne posiedzenie senatu we Wschowie odbyło się w 1742 r. Bardzo uroczysty przebieg miały obrady senatu w maju 1755 r., podczas których August III ponownie przyjmował poselstwo tureckie.  

Na pewno duży wpływ na znaczenie miasta miał rozwój gospodarczy. Gospodarka Wschowy opierała się przede wszystkim na rzemiośle i handlu, a w szczególności na sukiennictwie i młynarstwie. Rzemieślnicy skupieni byli w cechach.  Ich liczba ulegała na przestrzeni czasu niewielkim zmianom. Zgodnie z ustaleniami Komisji Dobrego Porządku z 1781 r. we Wschowie istniały 32 cechy. Najliczniejszy i najzamożniejszy był cech sukienniczy. Już w 1385 r. Związek Hanzeatycki zobowiązał się do sprzedaży sukna wschowskiego na Rusi (m. in. w Nowogrodzie Wielkim) na równi z suknem niderlandzkim. Od 1493 r. sukna wyrabiane we Wschowie były zaopatrywane w znaki ochronne,  jako dowód ich dobrej jakości. Wschowscy sukiennicy jako pierwsi otrzymali 7 września 1520 r. swój statut. O znaczeniu cechu sukienników świadczy także jego liczebność. Według danych  z 1628 r. na 578 rzemieślników przypadało 204 sukienników i 25 płócienników. Już kilka lat później, bo w 1635 r. liczba sukienników wzrosła do 230. Było to m.in. związane z napływem do miasta uchodźców z ogarniętego wojną 30- letnią Śląska. W większości osiedlili się oni w założonym w 1633 r. przez starostę Hieronima Radomickiego Nowym Mieście. Wschowa była jednym z poważniejszych ośrodków sukienniczych w Polsce. Warto także pamiętać, że to właśnie we Wschowie w I połowie XVII w. została założona pierwsza w Polsce manufaktura farbiarska. Jej właścicielem był osiadły w mieście Włoch Nicolo Bacaralli. Cech sukienniczy dominował także w XVIII w. Według danych z 1781 r. miasto liczyło 584 rzemieślników, z których 144 to sukiennicy. Tuż przed przejęciem Wschowy przez Prusy w 1793 r., w mieście pracowało 200 sukienników  i 45 płócienników. Drugą obok sukiennictwa podstawową gałęzią produkcji przemysłowej we Wschowie było młynarstwo. Rzemiosło wschowskie to oczywiście nie tylko sukiennictwo i młynarstwo. Już w 1635 r. 476 rzemieślników reprezentowało aż 38 specjalności. W XVIII w. liczba ta znacznie wzrosła. Według danych z 1781 r. cechy wschowskie skupiały 584 rzemieślników, przedstawicieli 51 zawodów. Zróżnicowanie zawodowe rzemieślników było zatem znaczne.

Wschowa była  również ważnym ośrodkiem menniczym. Pierwszy przywilej menniczy miasto otrzymało około 1330 r. od księcia Jana na Ścinawie. We Wschowie obok mennicy miejskiej  (zamkniętej w 1728 r.) działała także, w latach 1588-1601 oraz 1652-1663, mennica koronna. To tutaj około 1651 r. zamieszkał na krótko mincerz niemiecki Andrzej Tymff. W 1663 r. uzyskał on zgodę króla i komisji sejmowej na emisję nowych złotówek, wykonanych z mniejszej ilości i gorszej próby srebra. Nową monetę nazwano od nazwiska jej twórcy tynfem (tymfem).

Niewątpliwie zamożność miasta miała wpływ na jego szybkie odbudowy po pożarach i epidemiach, które wielokrotnie  nawiedzały Wschowę. Można wymienić chociażby pożary w latach: 1435, 1529, 1644 i 1685. Epidemie dziesiątkowały mieszkańców miasta między innymi w latach: 1542,  1613, 1656 i 1709-1710.

Mówiąc o historii Wschowy nie sposób pominąć spraw wyznaniowych. Do czasów reformacji w mieście nie dochodziło do żadnych konfliktów na tle religijnym. Istniało tutaj kilkanaście kościołów i kaplic,  co świadczyło miedzy innymi o hojności mieszczan. W okresie reformacji (XVI w.) większość mieszkańców miasta przeszła na luteranizm. Za początek reformacji we Wschowie uznaje się symbolicznie rok 1552, kiedy po śmierci katolickiego proboszcza, przez długi czas władze diecezji poznańskiej nie mianowały jego następcy. Miasto wykorzystało to do sprowadzenia luterańskich kaznodziei. Do 24 grudnia 1604 r. wschowscy protestanci korzystali z kościoła farnego. Dopiero konieczność jego zwrotu katolikom, zmusiła wschowska gminę luterańską do zbudowania zboru. Z inicjatywy pastora Waleriusza Herberhera nazwano go „Kripplein Christi” (Żłóbkiem Chrystusa). Wschowska gmina ewangelicka działała do 1945 r. Do grona najwybitniejszy pastorów zalicza się wspomnianego już Waleriusza Herbergera (1562-1627) oraz Samuela Fryderyka Lauterbacha (1662-1728).

O znaczeniu Wschowy w okresie I Rzeczypospolitej świadczy jej pozycja wśród innych miast królewskich. Według danych z 1458 r. miasto  zaliczono do II kategorii i było zobowiązane do wystawiania 20 zbrojnych. W  Wielkopolsce do miast I kategorii zaliczono tylko Poznań. Także w ustawie o poborze pogłównego z 1520 r. miasto zaliczono do II kategorii. Z kolei ustawa o poborze podymnego z 1775 r. do miast królewskich  I klasy zaliczyła tylko Warszawę, a do II klasy Kraków, Poznań i Wschowę.

Istotnym wydarzeniem w dziejach Wschowy w XVIII w. była działalność Komisji Dobrego Porządku. Zasadnicze prace Komisji trwały od 3 stycznia 1780 r. do 29 września 1783 r. W tym okresie odbyło się 11 posiedzeń. Ich efektem było opracowanie Stanu Miasta J. K. Mci Wschowy. Ten obszerny raport o stanie miasta został przez komisarzy przedstawiony Radzie Nieustającej, a w tym samym jeszcze roku (1783) został także  wydany drukiem przez jedną z leszczyńskich drukarni. Daje on interesujący opis stanu miasta u schyłku I Rzeczypospolitej.

W styczniu 1793 r., w wyniku II rozbioru Polski, Ziemia Wschowska  znalazła się w granicach państwa pruskiego. Weszła w skład prowincji Prusy Południowe. W okresie napoleońskim Wschowa przez krótki czas należała do Księstwa Warszawskiego (w latach 1807-1815). W 1815 r. miasto ponownie zajęli Prusacy. Odrodzenie się po I wojnie światowej państwa polskiego nie zmieniło sytuacji Wschowy. Co prawda  poczyniono tutaj pewne przygotowania do Powstania Wielkopolskiego, ale działania powstańcze prowadzono tylko na niewielkim skrawku powiatu wschowskiego. Traktat wersalski z czerwca 1919 r. pozostawił Wschowę w granicach Niemiec.  Weszła ona początkowo w skład Marchii Poznań – Prusy Zachodnie, a od 1938 r. została włączona do Dolnego Śląska. Od XIX w. rozpoczął się okres degradacji Wschowy, która stawała się coraz bardziej prowincjonalnym miasteczkiem na obrzeżach Niemiec. Zrealizowane inwestycje i powstanie nowych przedsiębiorstw (w 1857 r. miasto otrzymało połączenie kolejowe z Głogowem, w 1913 r. otwarto linię kolejową do Sławy,  w 1843 r. powstała fabryka sukna, a w 1882 r. uruchomiono cukrownię) nie spowodowało większego ożywienia gospodarczego.

Klęska Niemiec w II wojnie światowej i związane z tym zmiany granic spowodowały powrót Wschowy do Polski. W 1945 r., po 152 latach przynależności do Niemiec, miasto ponownie znalazło się w granicach państwa polskiego. 1 lutego 1945 r. do Wschowy weszły wojska radzieckie, a w kwietniu tego roku przystąpiono do tworzenia polskiej administracji. Pierwszym powojennym starostą powiatu wschowskiego został Roman Jur, a pierwszym burmistrzem Ludwik Owczarski. Nowymi mieszkańcami Wschowy zostali ludzie z różnych stron Polski a znaczna grupa pochodziła z dawnych kresów wschodnich. Zaczęli oni tworzyć współczesne dzieje Wschowy, a dla wielu z nich miasto stało się prawdziwą „małą ojczyzną”.

/Barbara Ratajewska i Jolanta Pawłowska/